Təyyarəni kim ixtira edib? Bu sual sadə görünə bilər.
Amma əslində bu, yüz ildən çoxdur davam edən bir mübahisədir.

Patrulaz.az xəbər verir ki, bir çox amerikalıya görə, 1903-cü ildə ilk uçuşlarını həyata keçirən velosiped təmiri ilə məşğul olan və özlərini yetişdirmiş mühəndislər Orvill və Uilbur Rayt qardaşları aviasiyanın ataları hesab olunur.
Digər tərəfdən, bir çox braziliyalıya görə təyyarənin əsl ixtiraçısı, 1906-cı ildə Parisdə Beynəlxalq Aviasiya Federasiyası tərəfindən rəsmi şəkildə tanınan ilk uçuşu həyata keçirən, varlı bir qəhvə istehsalçısı ailəsinin vərəsəsi Alberto Santos Dumontdur.

Bəs görəsən, kim haqlıdır?

Santos Dumont: İlk açıq-ictimai uçuş

20-ci əsrin əvvəllərində onlarca ixtiraçı insanlığın qədim arzusu olan uçmağı reallaşdırmaq üçün mühərrikli bir aparat düzəltməyə çalışırdı.
Çoxları o dövrdə təyyarə ixtirası üçün mərkəz sayılan Parisə axışmışdı. Burada mühəndislik məktəbləri, metallurgiya, mexanika, fizika və kimya kimi sahələrdə tədqiqatları maliyyələşdirəcək sərmayə vardı.

Fransız tarixçi professor Jan-Pyer Blay (Jean-Pierre Blay) deyir ki, bu hadisə istənilən an baş verə bilərdi.
O dövrdə aviasiya həvəskarları bir uçuşun “ilk” sayılması üçün bəzi meyarlar müəyyənləşdirmişdi:
-Yardım olmadan qalxış (yəni hər hansı bir mexaniki itələmə olmadan),
-Gözlə müşahidə olunan və sənədləşdirilən uçuş.

12 noyabr 1906-cı ildə, Santos Dumont “14-bis” adlı təyyarəsi ilə Parisdə izdihamın gözü önündə 220 metr uçararaq bütün bu kriteriyaları yerinə yetirdi. Braziliyalı havacı növbəti il dünyanın ilk yüngül çəkili, kütləvi istehsal edilən təyyarəsi olan Demoiselle modelini təqdim etdi.

Sübutlar məsələsi

Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.Rayt qardaşları yalnız 1908-ci ildə, əslində beş il əvvəl uçduqlarını iddia etdilər.

Bu isə fransızları təəccübləndirdi. ABŞ və Avropadakı aviasiya klubları arasında davamlı yazışmalar aparıldığı üçün tərəflər bir-birini izləyirdi.
Amma Avropalılar Rayt qardaşları haqda sonuncu dəfə illər əvvəl eşitmişdilər.

Qardaşlar patentlərin təsdiqlənməsini gözlədiklərini və ideyalarının oğurlanmasından qorxduqlarını bildirdilər.
Ancaq əslində, 17 dekabr 1903-cü ildə Şimali Karolinadakı Kitty Hawk bölgəsində “Flyer” təyyarələrinin havaya qalxdığını yalnız 5 nəfər müşahidə etmişdi.

Hadisəyə dair azsaylı sübutlar arasında bir teleqraf, bir neçə foto və Orvill Raytın gündəliyi var.
Braziliya Astronomiya və Əlaqəli Elmlər Muzeyinin keçmiş direktoru Henrike Lins de Barros kimi alimlər, Orvill’in gündəliyində küləyin saatda təxminən 40 km sürətlə əsdiyini yazdığını deyir.
Bu sürət, mühərrik dəstəyi olmadan da təyyarənin havaya qalxması üçün kifayət idi.

Rayt qardaşlarının tərəfdarları bu fikirlə razılaşmır. Onlar Flyer təyyarəsinin təkmilləşdirilmiş versiyalarının 1904-1905-ci illərdə, yəni Santos Dumont Parisdə uçuş göstərisindən əvvəl hazırlandığını iddia edirlər.

Smithsonian Milli Hava və Kosmos Muzeyinin təqaüddə olan kuratoru və Rayt qardaşları haqqında bir neçə kitabın müəllifi Tarixçi Tom Crouch deyir:

“Həmin səhər [17 dekabr 1903] Rayt qardaşları ilk dəfə özləri də razı qalacaq qədər uğurlu uçuş etdilər.
Hələ çox iş görməli idilər, amma uçan bir aparat düzəltmişdilər və uçmuşdular.”

Amma görünən odur ki, bu təkmilləşdirmələrin hamısı 1908-ci ilə qədər, yəni “biz ilk idik” kampaniyasına başlamazdan əvvəl gizli şəkildə aparılmışdı.

Sonradan Rayt qardaşları Avropaya səfərə çıxdılar və Fransa və İtaliya kimi ölkələrdə bir uçuşda 124 km-yə qədər yol qət etdikləri 200-dən çox nümayiş uçuşu keçirdilər.

Prof. Blay deyir:

“Avropa kralları Wilbur-un yanında təyyarədə oturmaq istəyirdi. Bu, böyük bir şərəf hesab olunurdu”.

Elə o zaman fransız aviasiya öncüsü Ferdinand Ferber kimi şəxslər Rayt qardaşlarının “ilk” iddiasını qəbul etdi və manevr qabiliyyətinə malik bir təyyarənin bir gecədə ixtira olunmasının mümkün olmadığını bildirdi.

Amma Avropada nümayiş olunan yeni Flyer təyyarələrinin təkərləri yox idi və havaya qalxmaq üçün mancanaq istifadə olunurdu.
Bu isə böyük mübahisə mövzusuna çevrildi.

Tənqidçilər təyyarənin mühərrikinin kifayət qədər güclü olmadığını, və yalnız mancanağın köməyi ilə uçduğunu iddia etdilər.
Digərləri isə mancanağın Rayt qardaşlarının uçuşun havadan qalxış hissəsini sınaqdan keçirmək istədikləri üçün lazım olduğunu müdafiə edirdi.

Təkcə onlar deyildi

Əsas məsələ isə budur: Santos Dumont və Rayt qardaşları təyyarəni ixtira etdiklərini iddia edən yeganə şəxslər deyildilər.

-Qustav Vaysskopf, ABŞ-da yaşayan və 1901-ci ildə uçduğu iddia edilən bir alman idi.

-Yeni zelandiyalı Riçard Pirs, mart 1903-cü ildə bir təyyarəni havaya qaldırmışdı.

-Cənubi Afrikada, 1871-ci ildə, John Goodman və ailəsinin motorla işləməsə də, ilk ekipajlı uçuşu həyata keçirdiyinə dair bəzi sübutlar var.

Bu səbəbdən bir çox aviasiya mütəxəssisi düşünür ki, “təyyarəni kim ixtira etdi?” sualına dair mübahisələr əslində mənasızdır.

“Jane’s All the World’s Aircraft” nəşrinin 25 il baş redaktoru olmuş Paul Jackson deyir:

“Bir gün kimsə yuxudan oyanıb kağızın üstünə ‘İdeal təyyarə budur!’ deyə çəkmədi.
Bu, onlarla insanın birgə zəhməti ilə ortaya çıxan bir kollektiv ixtira idi.”

Jackson düşünür ki, Santos Dumont, Vaysskopf və digər aviasiya öncüləri daha çox tanınmağa layiqdir.

Ləman Sərraf